Felix Antoni hr. Łoś (1737-1804)
Feliks Antoni Łoś herbu Dąbrowa, generał wojsk koronnych, wojewoda pomorski, ur. się w 1737 r. jako syn Ludwika Michała, chorążego czerwonogrodzkiego, a później kasztelana kamienieckiego i lwowskiego, marszałka Trybunału Koronnego i rotmistrza kawalerii narodowej, se-natora i kawalera orderu Orła Białego, oraz Heleny ze Skarbków, kasztelanki Kalickiej. Miał brata Joachima i siostrę Urszulę Ewę. Ojciec ich, w 1753 r., nabył od starosty teraczyńskiego Antoniego Dziewałtowskiego dobra narolskie, które po jego śmierci (1758), odziedziczył Feliks Antoni.
Narol, w którym Feliks Antoni Łoś zbudował swój pałac, będący chlubą naszej klasycystycznej architektury, nabrał wówczas rozgłosu i przeżywał okres swego rozkwitu. Stąd w jego historii nazwisko wojewody zasługuje na szczególniejsze uwypuklenie. Feliks Antoni Łoś wcześniejsze lata życia spędził za granicą, gdzie zapoznał się z ówczesną cywilizacją, zbytkiem i fanfaronadą, oraz nabył gustu do sztuk pięknych. Po powrocie do kraju rozpoczął swą karierę polityczną. Był starostą wiszeńskim i skarszewskim. W 1764 r., jako poseł ziemi przemyskiej, podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego, a później zaliczany był w poczet dygnitarzy i osób należących do otoczenia króla. Na sesjach sejmowych w 1768 r. należał do tych, którzy protestowali przeciwko wywiezieniu senatorów do Kaługi. W 1770 r. odznaczony został orderem Św. Stanisława a w 1779 r. orderem Orła Białego. Od tegoż roku był wojewodą pomorskim, ale w 1790 r. złożył tę dostojność. W 1782 r. mianowany został kuchmistrzem wielkim koronnym (Oberstlandkuchenmeisier) galicyjskim a w roku następnym, z rąk cesarza Józefa II, otrzymał godność hrabiego. Po wejściu w posiadanie dóbr narolskich rozpoczął na obszarze wsi Narol budowę swej rezydencji, która miała dodać blasku jego pozycji i uświetnić dzieje jego rodu.
Pałac zbudowany został na wzgórzu położonym na wschód od wsi Narol, a na północ od miasteczka noszącego takaż samą nazwę. Malowniczo położone wzgórze przekształcone zostało w park, a jego wykonawcą został ogrodnik Norbert Hammerschmidt, który, zgodnie z zawartą (4 IX l773) umową, podjął się "przy pałacu w Narolu ogród włoski założyć na trzy kondygnacje... wszelkie ulice tak grabowe jako i lipowe zasadzić". Wraz z zakładaniem parku postępowały prace związane z wznoszeniem pałacu, który zbudowany został na planie podkowy, będącej znakiem herbowym rodziny Łosiów. Podstawowe prace budowlane zakończone zostały w 1776 r., a wyposażanie jego wnętrza trwało do 1781 r. Całość prac wykonano pod osobistym nadzorem wojewody, który nie szczędził kosztów, by rezydencji swej dać jak najokazalszy wygląd. W parku ustawiona kolumny, a we wnętrzu pałacu, w którym znajdowało się 50 pokoi, wśród nich pięknie ozdobiona sala balowa, zgromadzone zostały liczne obrazy szkoły włoskiej i holenderskiej, portrety rodzinne i rzeźby. Tam też mieściło się bogate archiwum obejmujące korespondencję, stare akta i inne rękopisy, kolekcje pamiątek rodzinnych (ordery, pieczęcie itp.), oraz biblioteka, zawierająca utwory w różnych językach. W salonach rozmieszczone były stylowe meble i inne przedmioty świadczące o smaku artystycznym wojewody, dla którego pałac oraz zbiory, do ostatnich chwil jego życia były przedmiotem szczególniejszej troski i umiłowania.
Feliks Antoni Łoś otaczał się ludźmi światłymi a w swej rezydencji zorganizował bujne życie towarzyskie. W pałacu utrzymywał szkołę dramatyczną i muzyczną, w której uczyła się młodzież szlachecka. Tam rozmieszczone były liczne wersety i sentencje łacińskie, które stanowiły dla niej dewizę. Zachowany rękopis, zawierający w przeważającej mierze mowy i wiersze okolicznościowe, które dotychczas nie są znane jak i napisy umieszczone na bramie pałacowej, świadczą o zdolnościach literackich wojewody.
Wojewoda zwracał również baczną uwagę na rozwój swych dóbr. W Narolu osadził sporo rzemieślników, a dla tamtejszych krawców i kuśnierzy kreował w 1765, r:, na cześć przyjazdu wojewodzianki inowrocławskiej Marianny Urszuli Moszczeńskiej, którą w tymże roku poślubił w Warszawie, cech igielniczy. W miasteczku tym założył również szkołę trywialną, oraz zbudował nowy kościół parafialny, spełniający rolę mauzoleum rodziny Łosiów, w którym sam też został pochowany.
Śmierć wojewody (zm. 27 X 1804 r.) przekreśliła okres rozwoju rezydencji narolskiej, tak typowej dla naszych dziejów XVIII-stulecia. Żona Feliksa- Antoniego Łosia zmarła (1798) wcześniej, a prawo do pozostałych po nim dóbr otrzymał Maurycy Łoś, którego. wojewoda zobowiązał "ażeby dobra następujące, to jest klucz narolski i werchracki z swojemi attinencjami, tudzież pałacu w Narolu z biblioteką, obrazami i wszystkimi meblami w tym pałacu. znajdującymi się ... ani alienował, lecz w całości, następującym sobie substytuowanym zostawił". Testament jednak nie uchronił spadku przed rozpadem. Zbiory biblioteczne, (w znacznej, większości nabył Stanisław Potocki a następnie, wraz z księgozbiorem w Raju dostały się do biblioteki Jakuba Potockiego w Helenowie, skąd w 1935 r. przekazane zostały dó Biblioteki Publicznej w Warszawie, gdzie znajdują się do dziś, a pałac zaś wraz z dobrami narolskimi które były wianem Marii Łoś i w 1863,.r. przeszły w ręce Juliana Puzyny, po zniszczeniu, jakiego doznał w 1945 r. i stale oczekuje na swego mecenasa, który podjąłby się trudu dokończenia jego odbudowy.
STANISŁAW FRANCISZEK GAJERSKI
"Materiały i Studia Muzealne", t. III, 1981, s. 175 - 178
